طراحی و اعتبار سنجی الگوی برنامه درسی آموزش سواد رسانه‌ای دوره‌ی ‌ابتدایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم‌وتربیت دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران.

2 استاد گروه علوم تربیتی دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران.

چکیده

مقدمه: با توجه به پیشرفت‌های سریع در فناوری‌های دیجیتال و افزایش هم‌زمان استفاده از رسانه‌های جدید در بین کودکان، می‌توان گفت شیوه‌های کسب دانش بسیار متفاوت‌تر از چیزی است که نسل‌های گذشته تجربه می‌کردند. در این عصر، اهمیت و اثرگذاری نقش رسانه‌ها در مقابل معلم و نظام آموزشی غیرقابل انکار است. با توجه به درک این ضرورت مبنی بر گستردگی ابعاد و تأثیرگذاری رسانه‌های مختلف بر کودکان و نوجوانان،  پژوهش حاضر با هدف طراحی و اعتبار سنجی الگوی برنامه درسی آموزش سواد رسانه‌ای دوره‌ی ‌ابتدایی انجام شده است.
روش: رویکرد پژوهش از نوع ترکیبی (کیفی و کمی) است که برای تدوین الگو از روش سنتزپژوهی استفاده شده و سپس برای اعتبار سنجی آن از 20 صاحب‌نظر، نظرسنجی شده است. برای انجام سنتزپژوهی، 422 مورد پژوهش‌ انجام‌شده در بازه‌ی زمانی 1393 تا 1398 در حوزه‌ی برنامه‌ درسی سواد رسانه‌ای، با کلیدواژه‌های مشخص در پایگاه‌های علمی داخلی شناسایی شد. از میان این پژوهش‌ها پس از چندین مرحله غربالگری به ترتیب بر اساس بررسی عنوان، چکیده و محتوای پژوهش، 16 واحد مطالعاتی شایسته‌ی ورود به پژوهش شدند. واحدهای مطالعاتی انتخاب‌شده، با استفاده روش تحلیل محتوا، واکاوی محتوایی و دسته‌بندی شدند که برای اعتبار سنجی آن‌ها از ضریب CVR استفاده شد.
نتایج: یافته‌ها نشان داد که اهداف برنامه درسی سواد رسانه‌ای باید ضمن توجه به شاخص‌های سواد رسانه‌ای، بر مبنای حفظ و تقویت نظام سیاسی-اجتماعی و همچنین سبک زندگی ایرانی-اسلامی باشد؛ در تدوین محتوا باید بر مفاهیم ارتباطی رسانه و مؤلفه‌های تفکر انتقادی، نظریه‌های سواد رسانه‌ای انتقادی و شناختی  توجه کرد؛ همین‌طور در روش‌های یاددهی-یادگیری لازم است با توجه به ویژگی دانش‌آموز محوری و نقش تسهیل‌کنندگی معلم مبتنی بر گفت‌وگو و اجتماع پژوهشی، از روش‌های فعال استفاده کرد؛ در شیوه‌های ارزشیابی نیز بهره‌گیری از انواع آزمون‌ها،  با تأکید بر والدسنجی و خودارزیابی فراشناختی لازم است.
بحث و نتیجه گیری: نتایج یافته‌ها منجر به شناسایی ویژگی‌های عناصر برنامه درسی سواد رسانه‌ای به‌صورت یک الگو گردید که در آن به‌جای تطابق با یک الگوی خطی و از پیش‌ تعیین‌شده، بر کندوکاو، اشتراک‌گذاری و  ارزشیابی فراشناختی تجربیات رسانه‌ای دانش‌آموزان تاکید می‌گردد. الگویی که با توجه به  تجمیع یافته‌های پژوهش‌های پیشین و همچنین تائید اعتبار ویژگی‌های استخراج‌شده از نظر متخصصان حوزه‌ی آموزش سواد رسانه‌ای، می‌تواند مورد استفاده‌ی معلمان و برنامه‌ریزان درسی دوره‌ی ابتدایی قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


 1- Cheung, C. K. Necessity for media education in early childhood programmes in Hong Kong. International Journal of Media and Information Literacy: 2017; 2(1): 38-45.‏
2- آهنی امینه، زهرا، بورقانی فراهانی، سهیلا، حسنقلی‌پور یاسوری، طهمورث،  طباطبائیان، سید حبیب‌اله. ارائه الگوی تأثیر رسانه ملی در میزان یادگیری علم و فناوری بر اساس دیدگاه مدیران رسانه ملی و نخبگان ارتباطات. نشریه علمی پژوهش‌های آموزش و یادگیری، 1398؛ 16(1): 90-75.
3- انصاری، سعید، سراجی، فرهاد، یوسف‌زاده، محمد رضا. چیستی، چرایی و چگونگی آموزش سواد رسانه‌ای در دوره‌ی ابتدایی.  فن آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1400؛ 11(4): 174-127.
4- Hosokawa, R., Katsura, T. Association between mobile technology use and child adjustment in early elementary school age. PloS one, 2018; 13(7): 19-33.‏
5- نصیری، بهاره، بختیاری، آمنه. بررسی و نقد کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای (نظری- فنی حرفه‌ای- کاردانش) پایه دهم دوره متوسطه 1395. فصلنامه رسانه، 1398؛ 30(2): 42-27.
6- حسنی، حسین، عنایتی نوین‌فر، علی، سراجی، فرهاد. ارزیابی آموزش سواد رایانه‌ای در کتاب کار و فناوری پایه ششم ابتدایی از دیدگاه معلمان. نشریه علمی پژوهش‌های آموزش و یادگیری، 1395؛ 13(1): 52-37.
7- Scolari, C. A. Teens, media and collaborative cultures: exploiting teens' transmedia skills in the classroom, Barcelona: Universitat Pompeu Fabra, 2018.
8- Cherner, T., Mitchell, C. Deconstructing EdTech frameworks based on their creators, features, and usefulness. Learning, Media and Technology, 2021; 46(1): 91-116.‏
9- Stix, D. C., Jolls, T. promoting media literacy learning-a comparison of various media literacy models. Media Education, 2020: 11(1): 15-23.‏
10- Potter, W. J. Theory of Media Literacy: A Cognitive Approach, London: Sage publications, 2016.
11- Chen, D. T., Lin, T. B., Li, J. Y., Lee, L. establishing the norm of new media literacy of Singaporean students: Implications to policy and pedagogy. Computers & Education, 2018; 124(1): 1-13.
12- شریفی رهنمو، مجید، سراجی، فرهاد، شریفی رهنمو، سعید. نیازهای سواد رسانه‌ای دانشجویان دوره کارشناسی. مطالعات برنامه درسی آموزش عالی، 1397؛ 9(18): 93-71.
13- علوی پور، سیدمحسن، عسکری، سیداحمد، خسروی، علیرضا، سروی زرگر، محمد. سیاست‌گذاری سواد رسانه‌ای در ایران: چالش‌ها و ظرفیت‌ها. مطالعات بین‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ، 1399؛ 10(1): 188-165.
14- ترک‌زاده، جعفر، مرزوقی، رحمت اله، محمدی، مهدی، احمدی، حبیب و جوکار، ناصر. تدوین برنامه درسی آموزش سواد رسانه‌ای در راستای بسط امنیت اجتماعی: یک مطالعه کیفی.  رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، 1398؛ 10(38): 132-113.
15- محمودی، سیروس. بررسی برنامه درسی دوره ابتدایی و متوسطه اول و دوم بر مبنای توجه به مؤلفه های سواد رسانه‌ای. جامعه فرهنگ رسانه، 1397؛ 7(28): 112-95.
16- عبدالهی، رقیه، اسلامی، ادریس، آفانی، کمال. تحلیل محتوای کتاب درسی تفکر و سواد رسانه‌ای پایۀ دهم بر اساس آموزش سواد رسانه‌ای. تفکر وکودک، 1397؛ 9(2): 47-25.
17- سرفراز، حسین، امین، محسن. ارزیابی انتقادی کتاب درسی تفکر و سواد رسانه‌ای: واسازی معنای متناقض مخاطب. پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، 1398؛ 19(10): 157-137.
18- خانیکی، هادی، شاه‌حسینی، وحیده، نوری‌راد، فاطمه. تبیین الگوی آموزش سواد رسانه‌ای در نظام آموزش‌وپرورش. فصلنامه رسانه، 1395؛ 27(1): 21-5.
19- هدایتی، مهرنوش، کوشا، مژگان. مشارکت در «حلقه‌های کندوکاو» و تأثیر آن بر مهارت تفکر انتقادی در سواد رسانه‌ای (انیمیشن). رسانه و فرهنگ، 1396؛ 7(1): 190-171.
20- نصیری، بهاره، بختیاری، آمنه، حسینی، هادی. آموزش سواد رسانه‌ای به دانش آموزان پایه ششم با رویکردی بر تفکر انتقادی. نشریه پژوهش‌ در نظام‌های آموزشی، 1397؛ 12(ویژه نامه): 837-819.
21- کیارسی، سمیه، قائدی، یحیی، ضرغامی، سعید، منصوریان، یزدان. تأثیر اجرای برنامه فلسفه برای کودکان در بالا بردن آگاهی‌های رسانه‌ای دانش آموزان پایه پنجم ابتدایی شهر دزفول، فصلنامه علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز، 1395؛ 2(6): 176-153.
22- باهنر، ناصر، چابکی درزابی، رامین. تحلیل سیاست‎های سواد رسانه‎ای در سه نهاد فرهنگی و ارتباطی ایران. مطالعات بین‌رشته‌ای در رسانه و فرهنگ، 1392؛ 3(6): 26-1.
23- هاشمی، شهناز. بررسی نقش رسانه در نظام تربیتی سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش: تأکید بر ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای. فصلنامه رسانه، 1393؛ 25(4): 18-5.
24- بشیر، حسن، چابکی، رامین. نقش سواد رسانه‌ای در توسعه انسانی: مطالعه موردی کتاب (سیاست‌های اجرایی سازمان صداوسیما و سند تحول وزارت آموزش‌وپرورش). فصلنامه رسانه، 1393؛ 25(4): 80-63.
25- فتح‌آبادی، بهاره، دادگران، محمد، نصیری، بهاره، هاشمی، شهناز. توسعه جامعه دانایی محور با فعالیت منسجم بازیگران سواد رسانه‌ای (مطالعه عناصر سواد رسانه‌ای در اتحادیه اروپا طی سال‌های 2000 تا 2018). مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 1398؛ 11(3): 22-7.
26- نیازی، لیلا، زارعی، اسماعیل، علی‌آبادی، خدیجه. تأثیر آموزش سواد رسانه‌ای مبتنی بر فناوری بر میزان آگاهی دانش‌آموزان. مطالعات رسانه‌های نوین، 1395؛ 7(2): 156-119.
27- اجاق، سیده زهرا، واعظ، سپیده. نقش سواد رسانه‌ای در حل تعارض‌ نقشی- هویتی کودکان مورد مطالعه: مخاطبان کودک کارتون مرد عنکبوتی. مجله جهانی رسانه-نسخه فارسی، 1396؛ 12(1): 39-21.
28- تقی زاده، عباس. اثربخشی آموزش سواد رسانه‌ای بر دانش‌آموزان در شهر کرمان. پژوهش‌های ارتباطی، 1396؛ 24(4): 174-153.
29- عبدلی، جواد، علیزاده، رقیه، حداد، زهرا. بررسی تأثیر آموزش سواد رسانه‌ای بر مهارت‌های تفکر انتقادی دانش آموزان پایه هشتم متوسطه در شهرستان ارومیه. مطالعات رسانه‌ای، 1397؛ 13(1): 132-117.
30- صالح راد، ریحانه، افضل خانی، مریم، علیپور، وحیده. اثربخشی برنامه آموزشی مبتنی بر سواد رسانه‌ای بر میزان خلاقیت دانش آموزان. فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1398؛ 9(3): 171-143.
31- دلاور، علی، خانیکی، هادی، شاه‌حسینی، وحیده. مطالعه موردی اجرای طرح درس سواد رسانه‌ای برای دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی. فصلنامه جامعه فرهنگ رسانه، 1394؛ 4(16): 40-11.
32- دلاور، علی، شاه‌حسینی، وحیده. نقش دوره آموزشی تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای در بازگشایی پیام. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،  1394؛ 11(39): 95-61.
33- تقی زاده، عباس، کیا، علی‌اصغر. نیازسنجی برنامه آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس. مطالعات فرهنگ و ارتباطات، 1393؛ 15(26): 104-79.
34- غفاری، سیاوش. بررسی تجربیات فعالان آموزش سواد رسانه‌ای در ایران (مطالعه‌ی موردی چهار مرکز در تهران). تهران: پایان‌نامه کارشناسی ارشد گروه روزنامه‌نگاری دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، 1395.
35- اجاق، سیده زهرا. آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان: معرفی شاخص‌های محتوای آموزش سواد رسانه‌ای در دبستان. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 1396؛ 14(53): 247-221.
36- حسینی پاکدهی، علیرضا، شبیری، حسنیه السادات. آموزش سواد رسانه‌ای در فضای مجازی (مقایسه وب‌سایت مدیا اسمارتس کانادا و وب‌سایت سواد رسانه‌ای ایران). مطالعات رسانه‌های نوین، 1396؛ 3(9): 76-31.
37- علیقارداشی، عزت، سیفی، محمد، غفاری، خلیل، پویا، علیرضا. معرفت‌شناسی سواد رسانه‌ای در نظام‌های آموزشی کانادا و ژاپن به‌منظور الگوی بومی‌سازی سواد رسانه‌ای در ایران. فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، 1398؛ 10(2): 135-115.
38- شریفی، سید مهدی، کرمی نامیوندی، سجاد. بررسی ابعاد آموزش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور. دین و ارتباطات، 1397؛ 25(2): 140-111.
39- صلواتیان، سیاوش، شیخ حسینی، عظیمه. راهکارهای تقویت سواد رسانه‌ای دانش آموزان دبستانی در مصرف انتقادی بازی‌های رایانه‌ای.  پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت، 1396؛ 36(53): 90-67.
40- رحیمی، رضا، سلطانی فر، محمد، عزیزآبادی فراهانی، فاطمه، زمانی مقدم، افسانه، نصیری، بهاره. مقایسه نظرات نخبگان و مجریان در خصوص الزامات آموزش سواد رسانه‌ای (با رویکرد فرهنگی) به دانش آموزان ابتدایی. مدیریت فرهنگی، 1395؛ 10(3): 49-31.
41- صلواتیان، سیاوش، حسینی، سید بشیر، معتضدی، سینا. طراحی الگوی آموزش سواد رسانه‌ای به نوجوانان. مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، 1396؛ 6(10): 75-50.
42- Hedges, L. V., Cooper, H. Research synthesis as a scientific process. . New York: Russell sage foundation, 2009.
43- Sandelowski, M., Barroso, J. Handbook for synthesizing qualitative research. New York: Springer publishing company, 2006.